Sống Xanh 24h

Từng chỉ được bán ở các chợ và cửa hàng làm đẹp, các sản phẩm làm sáng da đã bùng nổ quảng cáo trên mọi nền tảng truyền thông xã hội lớn, nơi có rất ít quy tắc để bảo vệ người tiêu dùng.

Bài điều tra thị trường các sản phẩm làm sáng da trên toàn thế giới là sự phối hợp của nhóm phóng viên CNN tại nhiều quốc gia, công bố cuối tháng 6/2022, với mục đích vạch trần các động cơ tiềm ẩn của ngành công nghiệp làm đẹp và cảnh báo một số sản phẩm làm sáng da có chứa chất độc hại và người tiêu dùng có thể gặp rủi ro.

Trên Facebook và Instagram, các nhà cung cấp đang rao bán các loại kem dưỡng và huyết thanh hứa hẹn sẽ giúp làn da sáng hơn nhưng lại cung cấp rất ít thông tin về sản phẩm, trong khi trên YouTube và TikTok, bạn có thể tìm thấy hàng ngàn hướng dẫn của những người không hề có bằng cấp quảng cáo các sản phẩm được cho là hiệu quả hoặc đưa ra giải pháp cải thiện màu da tại nhà.

Riêng trên TikTok, hashtag #skinwhitening đã có hơn 254 triệu lượt xem, trong khi #skinlightening có 62 triệu lượt xem khác.

Tiến sĩ Anita Benson – bác sĩ (BS) da liễu tại Nigeria và là người sáng lập Embrace Melanin Initiative (một tổ chức phi chính phủ được thành lập để xóa bỏ chủ nghĩa về màu da và các phương pháp làm sáng da có hại từ châu Phi, đồng thời nuôi dạy một thế hệ thanh niên châu Phi chấp nhận sắc tố melanin của họ) cho biết: “Mạng xã hội đã trở thành công cụ mạnh mẽ nhất hiện nay để bán các sản phẩm làm sáng da”.

Trong những năm qua, Benson đã điều trị cho nhiều người gặp các vấn đề về da sau khi sử dụng và lạm dụng các sản phẩm làm sáng da, bao gồm rất nhiều phụ nữ đã từng mua sản phẩm này trên mạng xã hội. Bà lo ngại rằng các nền tảng truyền thông xã hội đang giúp mọi người có niềm tin rằng làn da sáng gắn liền với việc mang lại sắc đẹp, thành công và sự giàu có.

Amanda Raffoul – một nhà nghiên cứu sau tiến sĩ tại Vườn ươm Sức khỏe Cộng đồng của Harvard STRIPED đang nghiên cứu cách quảng bá các sản phẩm làm sáng da trên TikTok giải thích với CNN: “Có rất ít thông tin về cách sản xuất các sản phẩm (làm sáng da) trên các nền tảng truyền thông xã hội”.

Mặc dù tác động rộng lớn hơn vẫn chưa được chứng minh, nhưng các chuyên gia như Benson vẫn hoảng hốt về những gì họ đang chứng kiến. Bà đưa ra hashtag mang tên #glowupchallenge có hơn 4 tỷ lượt xem trên TikTok – như một ví dụ, trong đó người dùng so sánh hình ảnh trước và sau khi dùng sản phẩm của họ. Nhiều bài đăng có nội dung khoe làn da sáng hơn sau khi dùng sản phẩm và bà tin rằng những kiểu khoe ngoại hình như vậy đã có tác động lan truyền, giúp các sản phẩm tẩy trắng “phổ biến hơn và được chấp nhận nhiều hơn”.

Thuê những người có tầm ảnh hưởng lan truyền việc sử dụng sản phẩm

Những người có tầm ảnh hưởng trên mạng xã hội đã góp phần làm cho các sản phẩm tẩy trắng được mua và bán nhiều hơn. Nhiều người trong số họ được trả tiền để quảng cáo mỹ phẩm làm sáng da, thuốc viên và thuốc tiêm, cho dù năm 2020 BuzzFeed News đã đưa tin là có một số người có thể bị áp lực phải làm như vậy.

Ví dụ: một trong những người phát trực tiếp (livetream) hàng đầu trên nền tảng truyền thông xã hội Douyin của Trung Quốc là Li Jiaqi, đã quảng cáo làm sáng da cho 44,8 triệu người dõi theo. Còn một streamer nổi tiếng khác – Luo Wangyu đã khuyên 19,4 triệu người dõi theo của mình rằng “để có được làn da trắng sáng hơn, bạn cần vừa làm trắng da, vừa loại bỏ màu da vàng”.

Một người Nigeria có tầm ảnh hưởng là Okuneye Idris Olanrewaju, được biết đến với cái tên Bobrisky, đã quảng bá lối sống đáng mơ ước bằng cách sử dụng một thương hiệu mỹ phẩm làm sáng da cho 4,5 triệu người dõi theo trên Instagram và 1 triệu người dõi theo trên Snapchat.

Trở lại năm 2018, ngôi sao truyền hình thực tế người Mỹ Blac Chyna, người có hơn 16 triệu người theo dõi trên Instagram, đã phải đối mặt với phản ứng dữ dội khi cô thông báo rằng cô đang hợp tác với thương hiệu Whitenicious để tung ra một loại kem làm sáng da. Mặc dù bài đăng sau đó đã bị xóa, cô vẫn duy trì quan hệ đối tác với công ty và bộ sưu tập Whitenicious x Blac Chyna ra đời, với một loạt các sản phẩm “làm sáng”, trong khi công ty tha hồ quảng bá sản phẩm làm sáng da trên tài khoản Instagram của mình.

Người sáng lập Whitenicious, ca sĩ Dencia, trước đây đã bảo vệ các sản phẩm của mình, nói rằng Whitenicious không chứa các thành phần tẩy trắng có hại như thủy ngân, hydroquinone hoặc steroid – từng được tìm thấy trong nhiều sản phẩm làm sáng da khác.

Không ai trong số những người có tầm ảnh hưởng hoặc thương hiệu nêu trên đã trả lời các câu hỏi của CNN.

Thị trường toàn cầu dễ thiết lập và khó kiểm soát

Các chuyên gia cảnh báo rằng các nhà cung cấp nhỏ lẻ không có gì chứng minh để bảo đảm các sản phẩm họ đang bán trên mạng xã hội là an toàn. Thật đơn giản để thiết lập một cửa hàng trên Facebook hoặc Instagram, khi chỉ cần đăng danh sách sản phẩm lên Marketplace hoặc chỉ cần yêu cầu người dùng quan tâm gửi tin nhắn.

Nhiều sản phẩm được quảng cáo là chất làm trắng và làm sáng da có chứa thủy ngân, hydroquinone hoặc corticosteroid, những thành phần độc hại, gây ảnh hưởng xấu cho sức khỏe của con người.

Thử tìm kiếm nhanh trên Facebook, Instagram, TikTok và YouTube cho thấy một số bài đăng và đôi khi là toàn bộ các trang kinh doanh, bán hoặc quảng cáo việc sử dụng các sản phẩm làm sáng da đã được các nhà nghiên cứu của Sở Y tế Minnesota tại Mỹ hoặc Zero Mercury Working (ZMWG, tạm dịch “Nói không với thủy ngân” là một liên minh của hơn 110 tổ chức phi chính phủ về môi trường và sức khỏe có lợi ích công cộng (NGO) được Cục Môi trường Châu Âu và Dự án Chính sách Thủy ngân thành lập năm 2005) dán nhãn cảnh báo “Sản phẩm có chứa hàm lượng thủy ngân cao”.

Thủy ngân có thể gây ra nhiều hậu quả tiêu cực cho sức khỏe, bao gồm cả tổn thương thần kinh và tim mạch.

CNN đã chia sẻ vài mẫu bài đăng này với các nền tảng truyền thông xã hội để họ xem xét.

YouTube và TikTok cho biết họ không vi phạm các nguyên tắc cộng đồng, mặc dù TikTok đã xóa bài đăng khi CNN đưa ra các câu hỏi về các quy định của Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) về thành phần thủy ngân trong mỹ phẩm. Người phát ngôn của TikTok sau đó cho biết công ty đang làm việc để phát hiện tốt hơn nội dung không lành mạnh này, bao gồm cả việc hợp tác với các chuyên gia bên ngoài để xác định các sản phẩm không an toàn, nhưng các video khác quảng cáo các sản phẩm chứa thủy ngân vẫn còn trên nền tảng TikTok.

Meta – công ty mẹ của Facebook và Instagram, không bình luận về các bài đăng mà CNN chia sẻ, nhưng cho biết họ đã dành “nguồn lực đáng kể” để bảo đảm rằng các mặt hàng không an toàn hoặc bất hợp pháp không được bán trên nền tảng của họ.

Thiếu trách nhiệm

Benson – BS da liễu ở Nigeria đặc biệt chú ý đến số lượng các sản phẩm làm sáng da tự chế mà bà thấy bày bán trên các nền tảng này.

Bà lo ngại: “Các nhà cung cấp sản phẩm chăm sóc da … không cần cửa hàng. Họ cũng không cần sự chấp thuận của FDA hoặc đăng ký với NAFDAC” (NAFDAC là Cơ quan Quản lý và Kiểm soát Thực phẩm và Dược phẩm Nigeria). Một cách giận dữ, bà mô tả: “Họ thậm chí không cần viết thành phần của loại kem trên chai. Họ chỉ nói với những người dõi theo trang của họ rằng đó là một công thức “gia truyền”.

Benson giải thích rằng đã tiếp những bệnh nhân đến nói rằng họ đã sử dụng các loại kem tẩy trắng “hoàn toàn tự nhiên” nhưng trên mặt và cơ thể lại có nhiều vết rạn da – một “dấu hiệu” chứng tỏ họ đã sử dụng steroid quá liều. Steroid – một chất kháng viêm có tác dụng cấp thời, có thể gây ra một loạt các tác dụng phụ, bao gồm phát ban và rạn da, khi sử dụng trong thời gian dài và không có sự giám sát y tế.

“Có sự dối trá ở đây” – Benson nhận định. Sự lo ngại của bà là những người bán hàng đang quảng cáo quá lố và họ dường như không phải chịu trách nhiệm về bất kỳ điều gì. Khi bệnh nhân của bà phàn nàn, các nhà cung cấp sản phẩm sẽ block họ.

Một bác sĩ da liễu khác, Tiến sĩ Adeline Kikam – có văn phòng làm việc tại Texas (Hoa Kỳ), cũng bày tỏ lo ngại tương tự như Benson. Trao đổi với CNN, bà nói: “Trên mạng xã hội, tôi thấy mỗi ngày nhiều người đang tự pha chế một loại sản phẩm của riêng họ”. Bà thừa nhận rằng đây là một thách thức cho sự giám sát và điều chỉnh nội dung của các công ty sáng lập mạng xã hội. Bà nhận xét: “Thật khó kiểm soát khi có quá nhiều nhà cung cấp đang quảng bá sản phẩm làm sáng da trên mạng xã hội có phạm vi toàn cầu. Tuy nhiên, các nhà sáng lập ra nền tảng thực sự cần phải gạn lọc những tuyên bố gây hiểu lầm về tác dụng của sản phẩm làm sáng da”.

Từ Kenya, Christine Wanjiku Mwangi – người bán các sản phẩm làm trắng da dưới tài khoản Shix Beauty trên YouTube và Shixglow Skincare trên Instagram, ban đầu đã mua các sản phẩm làm đẹp trị mụn qua Facebook và thấy loại này cũng có tác dụng làm màu da của cô ấy sáng hơn.

Hạnh phúc với kết quả đạt được, cô bắt đầu xây dựng thương hiệu chăm sóc da của riêng mình trên các nền tảng truyền thông xã hội. Cô bộc lộ với CNN: “90% khách hàng tìm thấy tôi thông qua YouTube hoặc Instagram, nhưng chủ yếu là Instagram” và nói thêm rằng đang có kế hoạch mở rộng việc kinh doanh sang TikTok.

Mwangi khẳng định với CNN rằng các sản phẩm của mình an toàn, hiệu quả và đặt vấn đề với những người bán hàng trực tuyến “không hợp pháp”, những người “lợi dụng khách hàng”. Cô giải thích: “Đó là những kẻ lừa dối mọi người bằng cách đăng những bức ảnh giả mạo trước và sau khi sử dụng, giả mạo những lời bình luận tốt đẹp….đã lấy tiền của mọi người và bán cho họ những sản phẩm không hiệu quả”.

Mwangi cho biết cô ấy sử dụng các thành phần như alpha arbutin, glutathione, axit kojic và niacinamide trong các sản phẩm làm sáng da của mình, đồng thời cô ấy cung cấp danh sách thành phần và hướng dẫn sử dụng đã đăng trên trang web và trang “Câu hỏi thường gặp”, kể cả thông tin liên hệ.

Cô ấy không trả lời CNN khi được hỏi sản phẩm mà cô bán đã có được chứng nhận của Cục Tiêu chuẩn Kenya (The Kenya Bureau of Standards – KEBS) chưa, cũng như không cung cấp thông tin chi tiết về cách kiểm tra các thành phần trong sản phẩm của cô ấy. Tuy nhiên, Mwangi cho biết có thuê một cơ quan làm dịch vụ bảo đảm chất lượng.

Ngoài Mwangi, không có nhà cung cấp sản phẩm sáng da nào trên các nền tảng truyền thông xã hội thèm trả lời CNN.

Các mạng truyền thông xã hội lớn không thực thi đầy đủ chính sách mà họ đưa ra

Katie Paul – Giám đốc Tech Transparency Project (tạm dịch Dự án Minh bạch Công nghệ của Google thành lập năm 2016, viết tắt TTP, chuyên vạch trần những hành vi sai trái và bất bình thường trong cộng đồng công nghệ), đã theo dõi mức độ lan truyền nội dung có hại tác động đến giới trẻ trên các nền tảng mạng xã hội, tin rằng nhiều công ty công nghệ lớn không thực thi đầy đủ các chính sách mà họ đưa ra.

Ví dụ: khi nói đến quảng cáo trả phí, người phát ngôn của TikTok giải thích rằng các quảng cáo sản phẩm làm trắng da không được phép xuất hiện trên TikTok ở Hoa Kỳ hoặc Vương quốc Anh, nhưng có cho phép các phương pháp điều trị làm mờ vết thâm.

Chính sách quảng cáo của Facebook cấm nội dung “bao hàm hoặc cố gắng tạo ra nhận thức tiêu cực về bản thân để quảng cáo chế độ ăn kiêng, giảm cân hoặc quảng cáo các sản phẩm liên quan đến sức khỏe khác”. Và mặc dù các chính sách của họ không đề cập đến các sản phẩm làm sáng da, nhưng Facebook giới hạn việc quảng cáo các chất bổ sung và quy trình thẩm mỹ cho những người từ 18 tuổi trở lên.

Để kiểm tra, Tech Transparency Project đã gửi một quảng cáo trên Facebook với nội dung cố ý vi phạm các chính sách của Meta và hẹn thời gian xuất hiện bài đăng, để xem liệu Facebook có hủy bài đăng hay không. Thế nhưng, quảng cáo hư cấu “Max White Lightening Gel” – nhắm đến người dùng là các cô gái từ 13 đến 17 tuổi – với hình ảnh một phụ nữ có làn da sẫm màu đang thoa kem với lời mời gọi: “Khám phá vẻ đẹp tiềm ẩn của bạn!” của Paul đã được Facebook chấp thuận cho xuất hiện công khai trong vòng chưa đến một tiếng đồng hồ.

Paul chán nản tường thuật: “Chúng tôi đang chứng kiến các công ty công nghệ không thực thi đầy đủ chính sách mà họ đưa ra, đặc biệt khi đụng chạm đến lợi nhuận, như phê duyệt các quảng cáo có hại hoặc tiếp tục bán nội dung có vấn đề trên các cửa hàng của Facebook”.

Meta đã không trả lời khi CNN yêu cầu công ty bình luận về việc liệu các quảng cáo về sản phẩm làm sáng da có đang vi phạm các quy tắc mà công ty đặt ra hay không.

Các chuyên gia đã làm rõ rằng việc các công ty công nghệ phải thực thi chính sách đạo đức là rất cần thiết, cũng như phải có các biện pháp bảo vệ hiệu quả cho người dùng trẻ tuổi bằng cách giám sát cẩn thận danh sách sản phẩm và minh bạch hơn về cách kiểm duyệt nội dung do người dùng tạo và có trả phí. Họ cũng tin rằng các công ty công nghệ cần phải có trách nhiệm hơn khi các sản phẩm được bán trên các nền tảng này gây hại đến sức khỏe người tiêu dùng.

Mặc cho các công ty công nghệ khẳng định rằng họ không chịu trách nhiệm về hàng hóa được bán thông qua nền tảng của họ, các nhà lập pháp ở châu Âu và Mỹ đang tìm cách cung cấp thêm sự bảo vệ và truy đòi sự bảo vệ hợp pháp cho người tiêu dùng.

Đầu năm nay, Liên minh châu Âu đã đồng ý các quy định theo Đạo luật Dịch vụ Kỹ thuật số (Digital Services Act) và Đạo luật Thị trường Kỹ thuật số (Digital Markets Act), trong đó có nội dung điều chỉnh quyền hạn của các công ty công nghệ hoạt động ở châu Âu. Các quy tắc mới sẽ có hiệu lực vào năm 2024.

Tháng 3/2022, Tòa phúc thẩm California đã ra phán quyết rằng Amazon phải cảnh báo người tiêu dùng California về các sản phẩm trên trang web của họ có chứa các chất độc gây hại, chẳng hạn như thủy ngân – một phán quyết đầu tiên thuộc loại này. Cả hai nhà lập pháp Đảng Dân chủ và Đảng Cộng hòa tại Hoa Kỳ đang tìm cách sửa đổi Mục 230 của Đạo luật về khuôn phép của truyền thông (Communications Decency Act) – vì đạo luật này đang bảo vệ các nền tảng công nghệ thoát khỏi các vụ kiện về nội dung mà người dùng đăng tải.

Google cũng đã thông báo rằng họ sẽ hạn chế xuất hiện quảng cáo của các sản phẩm làm sáng da “ngụ ý sự vượt trội của màu da này so với màu da khác” bắt đầu từ tháng 6. Nhà nghiên cứu Raffoul của Harvard cho biết nhóm của cô tại STRIPED sẽ bắt đầu một nghiên cứu trong mùa hè để tìm hiểu xem liệu Google có thực hiện chính sách này một cách hiệu quả hay không.

Đối với các công ty truyền thông xã hội, trước đây họ đã nỗ lực để điều chỉnh nội dung bị coi là có hại cho người dùng, bao gồm ngôn từ kích động gây thù địch, ảnh khoả thân và những mô tả về rối loạn ăn uống. Nhà nghiên cứu Raffoul hy vọng ngoài nội dung của các quảng cáo có trả phí, các công ty truyền thông xã hội sẽ phải chịu trách nhiệm về số lượng lớn nội dung không được kiểm soát về tác dụng làm sáng da.

“Nội dung do người dùng tạo, không có nghĩa là trách nhiệm điều chỉnh nội dung đó phải thuộc về chính người dùng”, nhà nghiên cứu Raffoul nhấn mạnh.

Anh Mi lược dịch

Theo CNN (*)

(*) Bài đã đăng trên Doanh Nhân Sài Gòn 11/8/2022